We gaan het hebben over cognitieve bias — of anders gezegd: de vooroordelen in ons denken.

Misschien had je al een vooroordeel over het hebben van een vooroordeel, zonder je ooit af te vragen of dat ook positief zou kunnen zijn. Terwijl je dit leest, denk je misschien: “Hè??” Precies! Ik ken jou natuurlijk niet, maar ik vermoed dat je zo reageert omdat je altijd hebt gedacht dat vooroordelen vooral fout of onrechtvaardig zijn.

Maar… een negatief oordeel over een vooroordeel is natuurlijk óók een vooroordeel. Je zou dus zelfs dat oordeel niet zomaar mogen hebben. Grappig, toch?

Daarom is het wellicht beter om te herkennen en begrijpen welke vooroordelen we hebben, dan om ze allemaal bij voorbaat af te wijzen.

Positieve vooroordelen – ze bestaan echt!

Onze hersenen werken efficiënt. Ze sparen energie en tijd door situaties, en bijvoorbeeld mensen en dieren razendsnel te beoordelen als veilig of gevaarlijk. Dat gebeurt op basis van eerdere ervaringen of herkenbare signalen. Zo kunnen we snel reageren in situaties die bedreigend lijken.

Stel: je ziet iets dat lijkt op een slang. Je springt opzij voordat je goed hebt gekeken. Misschien was het maar een tuinslang, maar misschien ook niet. Het snelle oordeel kan je leven redden. Snel handelen kan fout zijn, maar niet handelen kan fataal zijn. Dan maar liever een overdreven reactie.

Een ander positief vooroordeel is overmatig optimisme, vooral bij nieuwe ervaringen. Je kent vast die uitspraak van Pippi Langkous: “Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan.” Die houding zorgt ervoor dat je nieuwe dingen durft te proberen. Dat kan veel opleveren, zelfs als je nog geen ervaring hebt. Natuurlijk: optimisme houdt niet altijd rekening met de realiteit. Maar als je het combineert met een gezonde dosis realisme, dan kom je een heel eind.

De keerzijde: remmende vooroordelen

Aan de andere kant kan het ook gebeuren dat je denkt: “Ik heb dit nog nooit gedaan, dus ik zal het wel niet kunnen.” Ook dat is een vooroordeel — en een beperkend vooroordeel bovendien. Je sluit jezelf al uit zonder het geprobeerd te hebben. Een beetje realisme kan helpen om dit soort aannames te doorzien en in balans te brengen.

Een ander veelvoorkomend vooroordeel is de overtuiging dat jouw kennis volledig is. Je denkt dat je alles al weet en dat andere meningen of inzichten er niet meer toe doen. Je sluit je af voor nieuwe informatie. Zo’n houding beperkt je leervermogen én je mogelijkheden om te groeien. Samenwerking wordt ook lastiger: je omringt je met mensen die hetzelfde denken als jij en wijst anderen — die jou misschien juist zouden kunnen aanvullen — af.

Confirmation bias: het bevestigen van je eigen gelijk

Deze vorm van zelfbevestiging ligt dicht aan tegen wat we noemen confirmation bias. Dit is de neiging om alleen informatie te zoeken of accepteren die je bestaande overtuiging bevestigt. Je denkt al snel: “Zie je wel!” zodra je iets leest of hoort dat aansluit bij wat je toch al dacht.

In de wetenschap begint men ook met een aanname of hypothese — maar die wordt vervolgens juist kritisch getoetst. Bij confirmation bias stopt het denken zodra er een eerste bevestiging is. Je onderzoekt niet meer of het misschien ook anders zit. En dat beperkt je inzicht.

Vooroordelen: handig én gevaarlijk

Als we in deze tekst spreken over ‘vooroordelen’, bedoelen we niet alleen de moreel beladen of sociale varianten (zoals racisme of seksisme), maar ook de automatische denkwijzen en mentale shortcuts die ons brein voortdurend gebruikt. Die kunnen ons helpen — en soms ook misleiden.

Het belangrijkste is niet om alle vooroordelen te vermijden of ze hier uitputtend te noemen, maar om ze te herkennen, er kritisch naar te kijken, en ze in balans te brengen met openheid en realisme. Dan worden vooroordelen geen hinder, maar juist een hulpmiddel in het denken.

Govert van Ginkel

Dit artikel is geschreven door Govert van Ginkel. Govert is gespecialiseerd in Verbindend Communiceren en is binnen dit vakgebied actief als trainer, spreker, coach en mediator. Meer informatie over Govert vind je hier. Het actuele trainingsaanbod is hier te vinden.