Illusie of Kompas?

De mens is in staat tot compassie, tot zich inleven in anderen. We kennen voorbeelden van solidariteit, van mensen die geven, delen, beschermen. En we weten: niet alleen mensen, maar ook sommige dieren kennen vormen van samenwerking en empathie. Denk aan walvissen die elkaar beschermen, aan olifanten die rouwen, of apen die voedsel delen.

Maar zodra we hier het menselijke concept rechtvaardigheid op plakken, wordt het complex.

Waar samenwerking ooit overleven betekende in stammen en collectieven, is de moderne mens beland in een systeem dat individualisme beloont. De prikkel is niet langer “samen sterk”, maar “ik eerst”. Wie niet meekomt, valt af. Wie niet presteert, verdient minder. Wie hulp nodig heeft, moet zich schamen of bewijzen dat hij tekortkomt.

Is dat dan onrechtvaardig?

Misschien. Maar misschien ook niet in de logica van het systeem waarin we leven.

Het probleem lijkt niet zozeer dat rechtvaardigheid ontbreekt, maar dat het concept zelf zich slecht verhoudt tot onze huidige maatschappelijke structuur en menselijke drijfveren. Rechtvaardigheid vraagt om gelijkwaardigheid, om empathie, om het kunnen erkennen van het lijden van een ander zonder daar direct een oordeel over te vellen. Maar onze maatschappij – en ons ego – is vaak ingericht op controle, zelfbescherming en competitie.

Rechtvaardigheid als bron van frustratie?

Dat brengt ons bij een wrange paradox: het concept rechtvaardigheid – dat ooit bedoeld was als moreel kompas – kan zelf leiden tot onvrede. Want wie rechtvaardigheid verwacht, maar ongelijkheid ervaart, voelt frustratie. Wie oprechtheid verlangt, maar hypocrisie aantreft, wordt cynisch. En wie solidariteit zoekt, maar alleen egoïsme aantreft, raakt uitgeput.

Het idealistische beeld van een rechtvaardige wereld botst met de weerbarstige realiteit van menselijke conditionering en overlevingsdrang.

Moeten we dan de werkelijkheid onder ogen zien?

Ja, maar zonder het ideaal los te laten.

Erkennen dat we vaak nog handelen volgens het recht van de sterkste, rijkste of machtigste, betekent niet dat we daartoe veroordeeld zijn. Het betekent alleen dat we als collectief nog niet verder geëvolueerd zijn dan dat punt. Juist die realisatie kan ons uitnodigen tot bewustwording, tot bewustzijnsgroei.

Van competitie naar collaboratie

De volgende stap in menselijke ontwikkeling – zoals onderbouwd in theorieën zoals Spiral Dynamics of het werk van Clare Graves – is de overgang van egogedreven gedrag naar systemisch bewustzijn en samenwerking. Van ‘ik versus jij’ naar ‘wij en het geheel’. Van overleven naar co-creatie.

Rechtvaardigheid wordt in dat licht geen vaststaand iets, maar een levend proces waarin we onszelf en elkaar steeds opnieuw uitnodigen tot verbinding en gelijkwaardigheid. Niet als eis, maar als oefening.

Reflectie

• Wat als rechtvaardigheid niet een garantie is, maar een intentie?
• Wat als het niet bestaat om onze omgeving te beschuldigen, maar om onze eigen positie in het grotere geheel te begrijpen?
• Wat als rechtvaardigheid begint bij het oefenen van empathie, ook als het ongemakkelijk is?

De wereld is (nog) niet rechtvaardig. Maar dat betekent niet dat we niet rechtvaardig kunnen leren handelen – juist in het besef van haar afwezigheid.

Govert van Ginkel

Dit artikel is geschreven door Govert van Ginkel. Govert is gespecialiseerd in Verbindend Communiceren en is binnen dit vakgebied actief als trainer, spreker, coach en mediator. Meer informatie over Govert vind je hier. Het actuele trainingsaanbod is hier te vinden.